بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا از پیشنهاد کشورهای اروپایی برای به نتیجه رسیدن برجام خبر داده و عنوان کرده این پیشنهاد می‌تواند برجام را از بن‌بست کنونی خارج کند. آیا از محتوای این پیشنهاد اطلاعی در دست است؟ موضع ایران و آمریکا نسبت به این پیشنهاد چه بوده است؟

پیشنهاد کشورهای اروپایی به صورت محرمانه بوده و هنوز جزئیات دقیقی از آن در دسترس نیست. پس از ارائه پیشنهاد آقای باقری و تیم مذاکره کننده هسته‌ای در حال بررسی این پیشنهاد هستند. آقای مرندی از کسانی که به تیم مذاکره کننده نزدیک هستند در مصاحبه‌ای که اخیرا منتشر شده عنوان کرده روند بررسی‌ها رو به جلو است. براساس اظهارات آقای مرندی در این پیشنهاد بخشی از خواسته‌های ایران مورد توجه قرار گرفته اما همه خواسته‌های ایران مورد پذیرش قرار نگرفته است. از فحوای کلام آقای مرندی چنین برمی‌آید که پیشنهاد به شکلی نبوده که ایران آن را به صورت کلی رد کند و بلکه آن را قابل مذاکره می‌داند. از سوی دیگر آقای باقری نیز یک توئیت منتشر کرده بود که در آن اعلام کرده بود نظرات ایران در این پیشنهاد لحاظ نشده است. در چنین شرایطی آقای بورل و مورا عنوان کرده بودند پیشنهاد اخیری که کشورهای اروپایی داده‌اند بهترین پیشنهادی بوده که در شرایط کنونی می‌توانسته به طرفین داده شود. به نظر می‌رسد این اظهارات بیشتر با هدف فضاسازی صورت می‌گیرد. واقعیت این است که ما باید بدون در نظر گرفتن این فضاسازی‌ها این نکته را در نظر بگیریم که در پیشنهاد کشورهای اروپایی به چه میزان خواسته‌های ایران در نظر گرفته شده است. من معتقدم اگر ایران گمان می‌کند در شرایط کنونی می‌تواند با چانه‌زنی بیشتر امتیاز بیشتری بگیرد به نظر من نباید این روند را ادامه بدهد. در شرایط کنونی برخی از خطوط قرمز ایران در این پیشنهاد به رسمیت شناخته شده است بهتر است از این پیشنهاد استقبال کند. احیای برجام و بازگشت ایران به بازار انرژی جهان قطعا به سود ایران است. این وضعیت به سود همه کشورهای جهان است. پس از تحریم روسیه کشورهای جهان با یک تحریم وسیع درباره نفت و گاز مواجه شده‌اند و با چالش‌های مهمی مواجه شده‌اند.

آیا در شرایطی که کشورهای غربی با بحران انرژی مواجه شده‌اند با چانه‌زنی بیشتر احتمال گرفتن امتیازهای بیشتری برای احیای برجام وجود ندارد؟

در شرایط کنونی کشورهای غربی با بحران انرژی مواجه هستند در این موضوع تردیدی وجود ندارد. با این وجود در این موضوع که ایران بتواند از این شرایط به سود خود بهره ببرد تردیدهایی وجود دارد. شرایط به شکلی نیست که ایران بتواند در این شرایط برگ برنده بحران انرژی اروپا را به دست بیاورد. در شرایط کنونی ایران باید تلاش کند تحریم‌ها را لغو و با این کار اقتصاد خود را ساماندهی کند. اگر فواید احیای برجام به اقتصاد ایران تزریق شود امکان افزایش تولید در کشور به وجود می‌آید که این اتفاق آسیب‌پذیری تحریم‌ها را کاهش می‌دهد. این رویکرد مستلزم این است که تحریم‌ها حتی به صورت محدود لغو شود. لغو تحریم‌ها این فرصت را به ما می‌داد که هم درآمد اقتصادی خود را افزایش بدهیم و هم در زمینه اقتصادی اصلاحاتی را انجام بدهیم. امروز نظام تولید در کشور در شرایط سختی قرار گرفته و با چالش‌هایی مواجه است. بدون تردید اصلاح نظام تولید می‌تواند آسیب‌پذیری اقتصاد ایران نسبت به تحریم‌ها را کاهش بدهد.

چرا در شرایطی که ایران و آمریکا به احیای برجام نیاز دارند اما انعطاف لازم از سوی دو طرف مشاهده نمی‌شود؟

گره اصلی برجام انعطاف‌ناپذیری آمریکا در مقابل خواسته‌های بحق ایران است. به هر حال این حق طبیعی ایران است که اگر برجام احیا شود بتواند از منافع اقتصادی احیای برجام استفاده کند. این در حالی است که آمریکا تلاش می‌کند حداکثر امتیاز را از ایران بگیرد و کمتر امتیاز بدهد. از سوی دیگر نیز ایران با توجه به بحران اوکراین و درگیری روسیه و غرب به دنبال این است که چانه‌زنی بیشتری کند تا بتواند امتیازهای بیشتری به دست بیاورد. من معتقدم این موضوع در ظاهر خوب است اما در باطن آن چیزی که اتفاق می‌افتد از دست دادن فرصت است. در شرایط کنونی مردم کشور با وضعیت اقتصادی خوبی مواجه نیستند و دشواری‌هایی را تحمل می‌کنند. معتقدم برجام چارچوبی بود که منافع ایران را از بُعد امنیتی و سیاسی تأمین می‌کرد اما به لحاظ اقتصادی نتوانست وعده‌هایی که رئیس‌جمهور قبلی داده بود را محقق کند اما این به این معنا نیست که کل برجام بی‌فایده بوده است. ایران انتظار داشت که به اهداف اقتصادی برجام دست پیدا کند تا در این راستا تحریم‌ها پایان یابد اما این مهم محقق نشد، از این جهت ایران اکنون چانه‌زنی سیاسی می‌کند که آمریکا بپذیرد ایران از اثرات اقتصادی برجام بهره‌مند شود. نمی‌شود که ایران به برجام بازگردد بدون اینکه منافع حاصل از برجام در بخش اقتصادی را داشته باشد. در هر صورت هم ایران و هم آمریکا چانه‌زنی سیاسی می‌کنند که حداقل امتیاز را بدهند و حداکثر امتیاز را دریافت کنند. اما متأسفانه این موضوع امروز به یک بن‌بستی رسیده است. از طرفی آمریکا نیاز دارد که نفت و گاز ایران به بازارهای بین‌المللی برگردد و حداقل در زمستان آینده قیمت نفت افزایش پیدا نکند. درست است که ایران با روسیه، چین و ترکیه توافق کرده و معطل نتیجه برجام نیست اما باید واقع‌بینانه در نظر داشته باشیم مادامی که تحریم‌ها علیه ایران ادامه داشته باشد عملا نمی‌توانیم از شرایط عادی صادرات و واردات بهره‌مند شویم. ایران و آمریکا محکم مواضع خود را حفظ کرده‌اند و به دنبال این هستند که طرف مقابل را به تجدیدنظر وادار کنند.

آیا در شرایط کنونی تلاش برای رسیدن به یک توافق محدود می‌تواند برای طرفین مثبت باشد؟

بله؛ در شرایط کنونی یک توافق با زمان محدود نیز می‌تواند زمینه را برای یک توافق بلندمدت فراهم کند. ایران به صورت روشن دنبال آن است که اگر توافق شود آمریکا بار دیگر به بهانه جدید تحریم‌ها را برنگرداند؛ یعنی نوعی تضمین برای آینده توافق که آمریکا زیر بار نمی‌رود چون اصولا چنین تضمینی را امکان پذیر نمی‌داند. نکته دوم اینکه ایران دنبال منافع روشن اقتصادی از برجام است. برجام نتوانسته منافع اقتصادی برای ایران داشته باشد زیرا سایه تحریم‌ها اعم از اولیه و ثانویه همچنان بر روند تحولات افکنده شده است. به همین دلیل آمریکا باید بپذیرد که حداقل تحریم‌هایی که ترامپ وضع کرده است لغو یا اجرای آن به حالت تعلیق درآید. آمریکا این بخش را محدود کرده به تحریم‌های مربوط به فعالیت‌های هسته‌ای ایران در چارچوب برجام، آن هم حاضر به لغو آن نیست بلکه می‌خواهد طبق روال قبلی فقط اجرای آن تحریم‌ها با فرمان رئیس‌جمهور آمریکا هر 180 روز تعلیق شود. نکته بعدی بحث خروج سپاه از لیست تروریسم است که آمریکا آن را خارج از برجام می‌داند و مدعی است اگر قرار باشد در این باره بحث شود باید ایران هم بپذیرد که درباره توقف پیگیری محاکمه افراد دخیل در به شهادت رساندن سردار سلیمانی تعهد بدهد. بحث بعدی درباره لغو تحریم‌ها علیه قرارگاه خاتم الانبیاست که آمریکا این را هم نپذیرفته است. به نظر می‌رسد هر دو طرف مایل به توافق با شرایط خودشان هستند و بر اساس تحلیل شرایط موجود تصور می‌کنند می‌توانند با چانه‌زنی بیشتر امتیاز کمتر بدهند و در مقابل امتیاز بیشتری به دست آورند. این مساله به نحو آشکاری تحت تاثیر جنگ روسیه در اوکراین قرار گرفته است زیرا جهان شاهد شکل گیری موازنه جدیدی در عرصه قدرت و نظم بین‌المللی است. در این موقعیت آمریکا به عنوان طرف اصلی مذاکرات سعی دارد در عرصه افکار عمومی خود را اهل منطق و مذاکره نشان دهد و طرف مقابل را عامل به نتیجه نرسیدن مذاکرات معرفی کند. در این مرحله آژانس بهانه‌ای مبنی بر پیدا شدن ذرات بسیار کم اورانیوم غنی شده زیر 5 درصد در 3 مرکز اعلام نشده پیدا کرده و موجب شده است که در عمل آمریکا و اسرائیل بتوانند از این سوژه برای فشار جدید روی ایران استفاده کنند؛ آمریکایی که به دلیل خروج از برجام در انزوای بین‌المللی قرار گرفت به طوری که دو بار در تصویب قطعنامه علیه ایران ناکام ماند.

با توجه به شرایط موجود آیا می‌توان نسبت به نتیجه برجام خوشبین بود؟

موضع گیری‌های دو طرف نشان می‌دهد بحث نحوه پایان دادن به تحریم‌ها و همچنین تضمین‌های لازم برای توافق و اجرای آن برای دو طرف سازوکار دقیقی ندارد که امیدواریم مشخص شود که در اینصورت توافق حاصل خواهد شد. از طرفی منطق عقلانی می‌گوید به دلیل بحران ناشی از جنگ اوکراین بهتر است ظرفیت کشوری مثل ایران که بالقوه می‌تواند دو تا سه میلیون بشکه نفت به بازار تزریق کند را به کار بگیرند. اگر آمریکایی‌ها به این جمع بندی رسیده باشند که برای بازار انرژی و ایجاد توازن در عرضه و تقاضا به تحریم‌های ایران به‌خصوص نفت و پتروشیمی پایان دهند، اقدام خوبی است که کمک می‌کند زودتر به نتیجه برسند ولی هنوز آمریکایی‌ها چنین چیزی را نشان نمی‌دهند. هرچند در تحلیل‌های منابع غربی چنین گفته می‌شود ولی عملا شاهد این نیستیم که واقعا آن را دنبال کنند. کسی نمی‌تواند پیش‌بینی کند که زمان توقف مذاکرات تا چه زمانی به درازا خواهد کشید اما می‌توان گفت که طولانی شدن این توقف به ضرر هر دو طرف است. مادامی‌که تحریم‌ها اثر دارد توقف مذاکرات و طولانی شدن مذاکرات به زیان دو طرف است. باید مانع طولانی شدن مذاکرات شد.